Iria Collazo: “Escribín un libro trala morte do meu avó nunha residencia para lembrar a toda esa xeración”

Iria Collazo (Barro, 1981) escribiu unha das novelas máis orixinais e necesarias do que vai de ano na Galiza. Os mortos que amei, creada no marco dunha residencia literaria en Xeorxia, é unha road movie escacharrante, pero fermosamente realista, que conta a vellez desde un punto de vista activo mais que, sobre todo, transita, arredor de como os netos lembramos aos avós. Profesora de Ensino Secundario, Collazo escribiu as novelas Coma unha áncora (2015), A soidade das medusas (2016) e A casa do paralelo 54 (2019). En 2020 presentou o poemario De casa queimada, gañador do segundo premio do certame Torre da Caldaloba.

Cando decidiches que querías escribir sobre os teus avós?

Cando meu avó comezou cos primeiros síntomas da demencia con corpos de Lewi, eu empecei a escribir algúns fragmentos, que simplemente eran liñas soltas. Non pretendía con elas artellar un texto máis grande; quería que servisen nada máis como notas ou recordatorios. Pouco a pouco ás memorias sobre el fóronse sumando outras sobre miña avoa e o resto da familia. Á fin e ao cabo, falar dos avós é falar dunha comunidade. Cando finalmente ingresou na residencia DOMUS VI de Monforte e observei de primeira man a degradación do seu corpo e da súa mente naquel lugar en menos dun mes, e despois de asistir con impotencia á súa morte tras unha chea de despropósitos e falta de atención e coidados, souben que o seguinte paso, despois de interpoñer as queixas e denuncias debidas, era crear un texto que o recordase, a el, a miña avoa e a toda esa xeración que axudou a conformar a miña existencia.

Os mortos que amei é unha visión moi fermosa e necesaria sobre a vellez. De feito ti falas sobre uns anciáns, Antón e Celeste, que desexan vivir de forma activa, que non queren ser relegados. De onde naceu esta visión?

Supoño que provén da miña propia experiencia cos avós. Nunca os vin como seres desfasados da realidade ou ancorados nun tempo pasado. De feito, en moitas ocasións sorprendíame a súa modernidade e a relación vital e alegre que mantiñan con nós, seus netos, pero tamén con amigos e co resto da familia. Coido que boa parte desa percepción provén do humor, e é que tiven a sorte de ter uns avós irreverentes e gamberros. Estou convencida que, de seren máis novos e viviren noutras latitudes, os meus avós serían punkies.

Tamén están aquí os sentimentos das persoas que aman esas persoas maiores, eses avós que os coidan moitas veces e que despois se fan maiores e morren. É esta unha forma, quizais, de non esquecer, ou de facer por lembrar?

Si, escribir as notas para Os mortos que amei en moitas ocasións foi un intento desesperado de absorber a esencia daquelas persoas e daqueles anos. É obvio que foron tan importantes que serían inesquecibles, pero o que tiña medo a perder eran os pequenos detalles, as expresións, algunhas palabras, certas historias que nos contaron e que pertenceron a outras persoas e que por nada do mundo quería deixar que desaparecesen.

Esta é a túa primeira incursión na narrativa para adultos, despois de libros para o público xuvenil. Cres que hai diferenzas na forma de abordar os proxectos dependendo do público ou non pensas niso à priori?

Os dous primeiros libros, Coma unha áncora e A soidade das medusas, tiveron moito éxito entre o público adulto, quizais máis ca entre o xuvenil, pese a estaren os dous inseridos na colección Costa Oeste, de Galaxia. Penso que incluso na editorial houbo dúbidas á hora de encadrar estes dous libros nunha colección ou noutra. Creo que fago moi mal, pero cando escribo, non penso nunca no público. Escribo para min, que ao final son a crítica máis feroz dos meus textos.

“Namorar é construír unha linguaxe”. Poderías falarnos do sentido desta cita no libro?

Cando namoramos e comezamos unha relación con alguén, establecemos uns lazos con esa persoa que non existen con ningunha outra. Eses lazos reflíctense tamén no noso discurso: o ton e a curva entoativa son distintos aos que empregamos cos demais, así como tamén o son certas palabras e xiros que só imos utilizar coa persoa que amamos. Cando deixamos de amar, tamén desaparece ese idioma, único e intransferible, e por iso nun meu libro de poemas (De casa queimada, en Alvarellos) digo que “Volver amar é un labor de tradución”. Fascinábame o feito de que os avós dixesen que “comezaban a falar con alguén” cando empezaban a mocear con esa persoa. De aí esa frase que incluín no libro. Os avós sabían ben en que consistía namorar.

Os dous protagonistas percorren diversos lugares vitais e emocionais. Como os engarzaches e como foi a selección de espazos?

Algúns deses lugares existen na realidade, coma Güimil ou O Illó, Allariz, Salamanca ou Ronda, pero moitos deles non aparecen máis ca na mente deteriorada dos avós. Quixen que Celeste e Antón emprendesen unha viaxe cara a ningunha parte, e que, acompañados e coa ilusión ao final do traxecto coma a luz dun faro que os guiase entre a néboa das súas mentes, percorresen a película das súas vidas. E é que, ao final, que é iso senón un espello da vida?

Na historia tamén está moi presente a crítica social, a través de, por exemplo, a memoria histórica da guerra civil ou os coidados das persoas maiores. Querías introducir estes temas, ou foi algo casual e froito das túas preocupacións?

Miña avoa viviu sendo moi pequeniña a persecución dos falanxistas a seu pai, ao que despois torturaron e levaron preso. Tanto lle afectaron aqueles feitos que era quen de recordar a canción que unha veciña lle cantou mentres intentaba calmar os seus choros cando o foron buscar á casa familiar. Aquela experiencia tan dolorosa marcou boa parte da súa vida e acompañouna tamén nos seus últimos días coma un retrouso que regresaba unha e outra vez á súa memoria, así que tamén debía estar presente dalgún xeito neste libro. Por outro lado, como xa dixen, o pésimo estado das residencias para anciáns no noso país e os chanchullos económicos e políticos do goberno da Xunta coas xerencias das residencias concertadas provocaron, de maneira indirecta, a morte de meu avó e a de centos de anciáns que están deixados á súa sorte nesta especie de morgues encubertas, sobre todo desde a pandemia. Este libro é unha homenaxe a eses vellos e vellas e tamén á federación REDE e a Paulino Campos, que moito nos axudaron a intentar que o desenlace fose outro, e que, pese a non poder conseguilo, teceron un acubillo fronte á nosa dor e fixéronnos ver que estabamos acompañadas.

Ao escribir sobre a vellez hai un certo risco de que o estilo sexa ‘cursi’, pero ti consegues afastarte del sen que á novela lle falte sensibilidade. A que cres que se debe isto?

Quizais ao humor que quixen que estivese presente en todo momento. Como digo sempre desde que comecei a falar deste libro nalgúns foros, nunca chorei tanto escribindo un libro, pero tampouco rin tanto. O humor dos meus avós era canalla e retranqueiro, moitas veces rozaba o polémico, pero sempre estaba cargado de tenrura. Intentei facelo coma eles.

O libro lembra moito nalgunhas partes a Alguien bajo los párpados, de Cristina Sánchez – Andrade, ou Nosotros en la noche de Kent Haruf, por nomear só algúns. Gústanche os paralelismos literarios ou prefires estar á marxe?

Gustan, claro, sempre está ben establecer ese tipo de relacións e diso vivo eu como profesora de Lingua e Literatura. O máis curioso e marabilloso do acto literario é que eu non lin eses dous libros, así que, sobre todo, agradezo que me deas boas referencias para continuar a ler.

Escribiches a novela na súa maior parte nunha estadía en Xeorxia grazas a unha residencia para escritores. Como resultou a experiencia? Recomendaríala?

Si, por suposto que lla recomendaría a calquera persoa que queira dispoñer dun tempo diario para adicarlle á escrita e dunha experiencia totalmente enriquecedora. Oxalá houbese moitas máis iniciativas coma a de Yolanda Castaño coa súa residencia 1863 e ese Intercambio Literario Xacobeo 2021 Galicia-Xeorxia que me achegou a beleza e a tranquilidade necesarias para escribir boa parte deste libro.

Como está sendo a acollida da novela? Que che están dicindo as persoas lectoras? E na familia lérona?

A acollida estame a dar moitas alegrías e sorpresas. Na familia, por fortuna, tamén, pese a que eu ía con certo medo pola acollida que podía ter un libro tan persoal no espazo máis íntimo. Creo que está habendo moita xente interesada no libro e tanta outra que me escribe de maneira privada ou pública a través das redes sociais para agradecerme, sobre todo, que este libro os traslade a un tempo feliz onde os protagonistas eran esas persoas que nos levaron no colo, que nos botaban ao aire e que nos ensinaron a usar o zume dos couselos para calmar a dor das pupas nos xeonllos. Oxalá este libro tamén axude a aliviar algunha desas feridas.

Tensi Gesteira
Crítica literaria

Sección patrocinada por Deleite