Rexina Vega: “Necesitamos que o feminismo ofreza un discurso positivo da maternidade”

Rexina Vega (Vigo, 1966) é profesora universitaria e serodia escritora de ficción. Despois da publicación das novelas Cardume, Ninguén dorme e O estado intermedio, sorprende agora cun texto híbrido sobre a maternidade e o “niño baleiro”, unha proposta con trazos da poesía, a crónica, o diario íntimo e o ensaio máis político. O teu perfil na miña sombra. Diario dunha nai é unha reivindicación persoal e unha forma de estar no mundo, pois como a autora recoñece “apenas temos rexistros sobre a maternidade, e en especial desde o punto de vista da muller, dunha vivencia tan definitoria e profunda”.

Cando naceu este libro e por que? É diferente a todo o escrito anteriormente.

Intento escribir doutro modo cada vez, sei que é unha especie de espellismo, quen escribe o fai sobre un número reducido de teimas e cunha voz recoñecible, pero quero que cada obra na que me embarco me desafíe, me descubra cousas que non sei. Case sempre fago os libros que preciso facer, os que me nacen, neste caso, a autoficción é un rexistro máis claro. Xorde da conmoción do niño baleiro.

Na actualidade están publicándose abondos libros sobre a maternidade, pero poucos abordan o “niño baleiro”. É moi valente o exercizo que fas aquí. Como foi a escrita?

Cando te paras a pensar, o que sorprende é que un tema fundamental na vida humana como é o da maternidade aínda teña que ser explorado. Apenas temos rexistros, e en especial desde o punto de vista da muller, dunha vivencia tan definitoria e profunda. Que haxa ultimamente máis libros sobre a maternidade significa tan só que estamos chegando, conquistando cada vez máis espazos públicos, cambiando o foco do que debe contarse, afirmando a nosa experiencia como suxeitos. En canto ao punto de vista, é certo que a maioría se centran xusto no inicio, no cambio de estado, ese devir ser nai que comeza no embarazo. A min interesábame o niño baleiro porque parece algo así como un “embarazo inverso” (e tomo prestada a expresión a Luisa Abad). O momento da marcha dos fillos é tan abrupto como a súa chegada. De súpeto, dun día para outro o teu estatus cambia, o teu rol. Ademais, facer a reflexión xusto cando acaba a crianza fai que medre un diálogo entre o teu eu primeirizo, aquel que vive con esperanza e ansiedade a traída dun ser humano ao mundo e o teu eu experimentado que fai balance e apunta os claroescuros que conleva calquera maternidade. Precisamente por iso, procurei que as anécdotas e as experiencias seleccionadas fosen abondo xerais para que todas nos poidamos ver interpeladas. Isto vai dos medos, do sentimento de culpa, tamén da alegría e do amor. Durante cinco meses propúxenme escribir algo semellante a un diario no que consignar todas as tonalidades polas que emocional e intelectualmente pasaba.

Chama a atención o estilo poético. De feito, o libro é un híbrido entre o diario íntimo, a crónica e un poemario. Querías que fose así desde o comezo ou foi mudando?

Cada libro escolle a súa forma. Con todo, ao comezo o que eu quería era facer un poemario. Axiña me decatei de que precisaba outro espazo, un espazo híbrido no que tamén entrase a prosa, unha prosa constrinxida, poética. Hai tamén, alén do pensamento poético e da crónica unha veta reflexiva, política. Ao final o resultado é un artefacto, un texto heteroxéneo que, con todo, busca atrapar a quen le cunha música que formula preguntas.

“O momento da marcha dos fillos é tan abrupto como a súa chegada”

Centrándonos máis no contido da obra, aquí falas da necesidade que ten unha nai de deixar ir aos fillos. Dis “teño que deixar o escenario da vida da outra, converterme nunha secundaria …”. Como te enfrontaches ao texto escrito e a tantos sentimentos?

Este é un dos grandes desafíos de envellecer. Só se pode medrar se se adelgaza, só se se solta, se se practica o desapego. É particularmente difícil entender que debes deixar a escena, ou cando menos ocupala doutro xeito. Todo na vida está organizado para maior gloria da mediana idade. Non a infancia, non a adolescencia nin a xuventude, non a vellez. É no punto central onde gozas dos privilexios e dunha ilusoria sensación de control, de forza, de dominio. Ser nai reforza enormemente esa sensación, dótache dunha forza suplementaria,  outro ser humano a cargo, alguén dependente, pero cheo de futuro. Logo de practicar durante tantos anos os coidados,  tamén esa particular neurose que consiste en anticipar o malo, os perigos que asexan ás criaturas, deixar ir non é sinxelo, sentes, inevitablemente, que perdes valor, e ao tempo é absolutamente necesario que a túa presenza se esvaeza. Trátase dun proceso de dó que cómpre pasar, desconfío enormemente de quen di que só hai que celebrar a partida como unha nova etapa na que se gaña liberdade.  De feito asomes dous dós nun, o da marcha e o da perda definitiva da xuventude. No meu caso empreguei a escritura para intentar entender o que me pasaba e para intentar honrar a memoria do tránsito.

Dis tamén que non queres ser mater dolorosa nin madrasta de Branca de Neve. Cres que o peso da culpa ou do deber influíu demasiado mas mulleres que decidiron ser nais?

Ao reflexionar, xa con certa distancia, sobre a figura da nai decátaste de que nada é evidente. Canto hai de xenuíno na nosa decisión de ser nai? Canto hai de bioloxía, canto de constructo social que tacitamente aceptamos? Todo está previsto para pedir que nos realicemos nun imposible, ser nai está inevitablemente cargado co peso da culpa, coa idea de responsabilizarse especialmente do negativo, de poñer de feito o foco no que non é, no que non se axeita. De súpeto toda disonancia aparece posta en entredito, observas as olladas incriminadoras, o abafo do social, dun xeito especialmente virulento, como nunca o sentiras. Equilibrar a ollada na crianza cando xorden problemas non é sinxelo, ponte en cuestión: non o suficientemente boa, non o suficientemente doce, comprensiva, traballadora, humilde e dialogante. Trátase sempre de desafiar os teus límites, de probar a desestabilizarte. 

Unha vez dentro do papel de nai decátaste da forza de arquetipos perversos que levan cosidos moi dentro a idea do sacrificio. Ninguén pode estar á altura, sinxelamente porque a realidade, a vida, é incontrolable. Ao tempo falta, desde o mesmo feminismo, un discurso positivo que reivindique tamén o gozo maternal. Porque a carón das sombras está tamén a alegría, a intensa experiencia amorosa. Abrazas ou esganas? preguntábase a poeta Maria Mercè Marçal ao reflexionar poeticamente sobre a súa maternidade. Probablemente as dúas cousas …

Cargamos coa culpa por ser nais e tamén por non selo.  Imaxinar unha maternidade imperfecta, nada virtuosa é necesario para que a poidamos vivir con máis alegría.  Ao tempo tamén cómpre cambiar os modelos nos que podemos proxectarnos. Sabemos que as nais das princesas Disney están todas mortas e que entre os modelos da nai madura oscilase perigosamente entre a Mater Dolorosa ou a madrasta de Branca de Neve. E logo non daremos conseguido un modelo atractivo, verdadeiramente desexable, na etapa do niño baleiro? Unha etapa, por certo, en que as diferenzas entre nais e non nais tenden a borrarse. Cómpre fornecernos dun novo imaxinario que coloree as últimas etapas da vida da muller.

No texto confésaste nas túas propias contradicións. Como ese querer ser nai e indagar por que. Explícanos algunhas desas contradicións.

Todo está enfocado para glorificar a imaxe da mater amantísima, a boa nai, a virxe María, que por certo conservará ata ao pé da cruz a louzanía da mocidade no seu rostro. Ese é o arquetipo poderosísimo que resulta imposible de habitar. Diso, claro, daste conta máis tarde, do imposible que perseguiches. Porque unha vez que decidimos maternar todas queremos ser boas nais, as mellores, e todas fracasamos nesa busca da perfección, é inevitable.  Por que decidimos ser nais?: “Enxendramos fillos por amor, por aburrimento e por medo á morte” di Badinter, unha cita que eu parafraseo así no meu libro: “Se cadra, pénsoo agora, concibinte por amor, por desesperación e por medo á vida”. Todo iso está aí, nese movemento inicial, cheo de tensións profundas. Porque non, ser nai non é algo tan plácido e animal como nos queren facer crer. Traer alguén do nada impón tanto respecto como o desfacerse no nada do final, porque dalgún xeito, morrer non é máis que desnacer. Ao tempo non é nada sinxelo xestionar a contradición entre o impulso a apropiarse e a necesidade de asumir a radical alteridade doutro ser humano.

“Imaxinar unha maternidade imperfecta, nada virtuosa é necesario para que a poidamos vivir con máis alegría”

Cando decides que este libro debía ser publicado, experimentaches pudor nalgún momento do proceso?

Eu creo que quen escribe é unha mestura de exhibicionista e de voyeur, o pudor ou impudor non adoita ser relevante. Somos algo así como corpos abertos, seres que narramos as vicisitudes da condición humana, espellos nos que quen le busca reflectirse ou distanciarse. Con todo, a experiencia está sempre velada, transcendida. Precisamente porque o que se quere é  comunicar algo que volva máis complexa a nosa visión. Con todo, o único momento no que experimentei algo de pudor foi na parte na que me refiro á miña experiencia na reprodución asistida, pero crin que era importante dar luz a esta nova realidade, aínda cargada de certo tabú.

Sempre me interesa coñecer como chegan os libros ao público. Neste caso, supoño que o libro chegará de forma moi persoal ás mulleres que son nais. Tes constancia destas lecturas?

Tendemos a facer unha lectura demasiado dirixida, deseguida pensamos no segmento ao que acae un determinado produto. Cada vez é máis así, como se as redes sociais contaminasen de xeito determinante a nosa maneira de relacionarnos co mundo. Falar da maternidade, da síndrome do niño baleiro, significa poder só conectar con nais xa maduras? Non o teño claro, e é que a maternidade é un tema tan grande como o amor, como a morte ou a amizade, un tema universal que a todas atinxe, fillas sen fillas ou fillas e nais. A xente que xa o leu comenta desde posicións moi distintas. Homes que se ven reflectidos no seu exercicio de paternidade, mulleres sen fillos que reflexionan sobre as tensións que soportan, e, claro, nais que agradecen o feito de pór palabras ás súas propias vivencias. En xeral, o que aprezo é a necesidade que temos dun novo discurso sobre a maternidade e a condición feminina.

Que lecturas sobre a maternidade e o feminismo nos recomendarías?

En galego, Maternosofía de Inma López Silva e Maternidades virtuosas, de María do Cebreiro Rábade. En castelán Tiempo de espera, de Carme Riera, e os ensaios de Elisabeth Badinter La femme et la mère e Adrienne Rich Of Woman Born. Motherhood as Experiencie and Institution.

Aínda co libro moi recente, e sendo consciente de que es de ritmos lentos, estás actualmente traballando nalgún proxecto do que nos poidas avanzar algo?

Actualmente preparo un libro de poemas sobre a enfermidade, algo que nunca fixera, e que preciso, sexa cal for o resultado.

Tensi Gesteira
Crítica literaria