Esther F. Carrodeguas: «Aínda que dea preguiza, temos que parar os chistes machistas»

Hai pouco máis dunha década que Esther Fernández Carrodeguas (Rianxo, 1979) decidiu dedicarse ao teatro de maneira profesional. Hoxe en día é codirectora en Butacazero, unha das compañías galegas máis exitosas. A de Rianxo viviu durante longos períodos na nosa cidade e formouse na Escola Superior de Arte Dramática (ESAD), onde quedamos para esta entrevista, na que, como é habitual nela, rebordou expresividade e humor.

Estudaches Xornalismo. En que momento te interesaches polo teatro?

En realidade, o primeiro que estudei foi Imaxe. Ía estudar Matemáticas, Física ou Arquitectura, calquera cousa técnica, que sempre se me dera moi ben porque teño unha mente moi analítica. De repente, vin un documental sobre como se fai unha película e metéuseme na cabeza que quería ser guionista de cine. Na casa foi un cristo, porque a rapaza á que se lle daban ben os números quería facer cine, algo absurdo en Rianxo. Acabei por entrar na Escola de Imaxe e Son da Coruña e estudei Imaxe, pero foi un erro porque en realidade debín estudar Realización, que é onde aprendes sobre guión. Cando acabei estudei Xornalismo porque me pareceu guai facer unha carreira na que che paguen por ser curiosa, pero despois nunca exercín como xornalista porque non me interesou como funciona nin as poucas oportunidades creativas e económicas que ofrece. Acabei sendo montadora de televisión durante dez anos. Por casualidade, facendo uns cursos de expresión corporal, descubrín o teatro e o working in progress. No audiovisual, para facer unha creación, tes que escribir todo previamente e necesitas moita pasta; no teatro xógase moito máis coa imaxinación. Se fas unha película e sae un transatlántico, tes que pagalo, mentres que no teatro dis: «ves ese transatlántico’», e xa está. Cando descubrín iso pareceume a hostia, porque solucionaba moitos problemas.

Daquela, chegaches moi tarde ao teatro?

Si, comecei a facer teatro en 2006, cando tiña 27 anos, e decidín que me ía profesionalizar nisto arredor dos trinta; de feito, entrei a estudar aquí, na ESAD, en 2013. Mentres facía cuarto de carreira estreei Voaxa e Carmín, a miña primeira obra profesional. Desde o momento en que decidín facer disto a miña profesión foi todo bastante fugaz. Tamén é certo que levaba quince anos traballando en contornas creativas, que ao final non deixa de ser o mesmo.

Es actriz e dramaturga. En cal das facetas te sentes máis cómoda?

Son actriz, dramaturga, directora e empresaria, que a maioría das semanas é o que máis ocupa o meu tempo. Eu síntome creadora. Sempre digo que non son actriz, pero é verdade que teño que deixar de dicilo porque son unha das persoas que máis xira por Galicia. O que pasa é que en case todos estes proxectos eu fago de min mesma, non fago ningunha personaxe, non hai unha construción. Pese a que estudei interpretación e podería ser actriz, non é algo que me guste. Entón, digamos que son creadora, escritora e performer, como moito; aínda que estea en escena, o certo é que me sinto pouco actriz.

Comentabas que tamén es empresaria, xunto a Xavier Castiñeira creaches Butacazero. Que tal levas este traballo?

Foi un proceso longo e un pouco pesado entender que non queda máis remedio ca ser empresaria polo funcionamento do sistema teatral en Galicia. Todas as redes de distribución —a da Deputación da Coruña, a da Deputación de Pontevedra ou a Rede Galega de Teatros e Auditorios— esixen que sexas autónoma ou empresa. A AGADIC entende que isto é unha industria e, por tanto, esíxenos sermos empresarias e termos unha forma fiscal que pretende que te fagas rica, porque a forma fiscal de empresa o único que significa é que ti queres facer pasta, cando non é o obxectivo da maioría das compañías galegas. O que queremos é traballar no que nos gusta, contar cousas, desenvolver cultura, ideas e proxectos culturais. Queremos sobrevivir, pero non nos interesa repartir dividendos a final de ano.

No resto do Estado tamén é así?

Penso que en España si que funciona así, pero Portugal ten un sistema totalmente diferente e as compañías de teatro si que poden ser asociacións sen rendemento económico. Aquí, para obter unha subvención, un dos puntos chamados «obxectivos» que se valoran é a facturación. Non se premia que teñas feito cousas guais, que traballases coa cidadanía ou que desenvolveses proxectos de inclusividade. É un sistema garantista no que é moi difícil entrar. Para min é unha escravitude da economía e do popular porque, para seguir na roda, non podes facer cousas experimentais ou alternativas.

Cres que a cultura non debería responder á lóxica do mercado?

Hai proxectos mainstream, proxectos moi comerciais e proxectos experimentais, e todos deberían poder convivir. Porén, se eu desenvolvese as subvencións, apoiaría precisamente as menos comerciais, porque sería a maneira de que puidesen estar nos teatros. Se subvencionas o mainstream, fortaleces o tecido industrial, a xente que fai pasta, pero non fas nada polo ancheamento da cultura. Nós, desde Butacazero, intentamos percorrer un camiño intermedio. Desenvolvemos proxectos que non son comerciais ao uso, que teñen un discurso, pero sempre tratamos temas que poden interesar ao público maioritario.

Como ves a escena teatral en Vigo?

Aquí hai moitísima xente que fai teatro, porque a ESAD está aquí e, ademais, hai outras escolas como a de Ártika, algunha outra privada e tamén a Escola Municipal de Teatro. Entón, penso que poderían crecer moitas compañías e xurdir proxectos se tivésemos onde velos, que é o problema principal de Vigo. O auditorio municipal ten unha capacidade moi pequena para unha cidade como esta, non chega aos trescentos asentos, e a programación é bastante escuálida por unha cuestión de pasta. Nós esgotamos moi rápido as entradas para Iribarne e pedín por favor que me abrisen o teatro un día máis ou que me deixasen facer unha sesión pola mañá, pero negáronmo por falta de persoal. Estou segurísima de que poderiamos estar toda a semana coa obra e encher o auditorio. Despois están as salas privadas, que son Ensalle e Ártika, que teñen propostas creativas bastante diferentes pero que son minoritarias en canto ao público, que é o lóxico neste tipo de salas. E logo está o García Barbón, cunha programación que é completamente mainstream e que non desenvolve para nada o teatro de aquí. De feito, eles non programan, eles alugan o teatro, o que supón que tes que ir ao portelo. Nós intentamos estar con Iribarne, pero foi imposible atopar data; e puidemos propórnolo porque sabiamos que con esta obra teriamos público, pero con outros proxectos sería inviable. Este é o único teatro grande que hai na cidade e pertence a un banco, ao que o que lle interesa é capitalizar ese espazo. O Concello podería sacar unhas cantas luces e, con eses cartos, apoiar un sector que podería medrar e que non o fai porque non hai posibilidades.

«O teatro en Vigo non crece por falta de espazos»

A peza O único que verdadeiramente quixen toda a vida é ser delgada é autobiográfica. Como afectou a gordofobia á túa vida?

É un continuo. Todas as persoas que temos algunha característica física que non está ben vista sufrimos unha pexa constante desde a infancia. Dentro da familia, coas amizades, na sociedade… Para min a gordofobia atravesa a miña vida a diario. Aínda agora penso en non comer demasiado, en que a esa tenda non podo ir porque non me entra a roupa… Desde pequena insúltante os compañeiros de clase, nunca te ves ben diante do espello, non podes patinar porque as nenas gordas rompen as pernas cos patíns… Hai unha serie de microviolencias sociais coas que convives cada día.

Cres que as nenas de hoxe están máis protexidas?

Desconfío da idea de que isto mellorou. É certo que comezan a ser visibles persoas que teñen outras corporalidades; por exemplo, Lalachus presentou as badaladas de fin de ano, existen actrices e outras persoas facendo traballo e hai moitos reels defendendo o ben que senta un talle 48. Pero eu noto que, por cada vídeo que me entra no teléfono sobre corpos diferentes, chegan cinco de xaxún intermitente, de pilates de parede ou de cantos filtros hai que poñer no Instagram para estar máis guapa. Entón, hai tal agresividade con respecto á exposición física que non sei se incluso estamos peor. Si que é verdade que vexo rapazas gordiñas con tops que eu xamais sería capaz de vestir e, ao velas, penso: que ben, que bonito. Por que temos que ter vergoña de ter unha barriga? Por que temos que ter vergoña de ser o que somos?

A pesar do traumático do asunto, ti abórdalo desde o humor. É máis doado facelo así?

Traballo a comedia e o humor como ferramenta para chegar aos corazóns e despois disparar máis profundamente. Dáme a impresión de que o drama e a traxedia xeran na xente unha coiraza para protexerse, mentres que na comedia é ao contrario, porque se abren. Este tema podería afrontarse doutras maneiras, pero o humor é unha ferramenta vital para min. Eu son así.

Estades de xira con Iribarne. Podemos dicir que este é o voso proxecto máis ambicioso?

Foi moi ambicioso economicamente porque pretendiamos facer un proxecto expandido, con banda sonora propia e con entrevistas gravadas en calidade profesional e elaboradas por unha entrevistadora, que se poden ver en YouTube. Ademais, criamos que era unha proposta de importancia transnacional e interesábanos estar no Centro Dramático Nacional pola carga simbólica. Conseguilo foi unha loita para unha compañía que apenas saíra de Galicia. Despois, máis alá das nosas expectativas, foi un proxecto que polo camiño se desmediu, como o propio personaxe. A peza dura tres horas e levamos connosco un camión de seis metros. En Butacazero apostamos por darlle ao proxecto o que pide, pero é verdade que foi un dos momentos máis difíciles da miña vida, porque non sabes de onde vai saír a pasta, como o vas mover, se o vas poder capitalizar ou se te vas a arruinar e vas ter que pechar a compañía. Ser capaz de xestionar todo iso foi a hostia.

«Facer cartos non é o obxectivo da maioría das compañías galegas»

Na estrea de Iribarne en Madrid enchestes o teatro durante cinco semanas. Imaxinabas que ía funcionar así de ben?

Estrear en Madrid é moi complexo e non estabamos habituados a determinados espazos. Foi bastante potente, pero tivemos a sorte de que funcionou, moitísima xente me felicita aínda hoxe por Iribarne.

Dis que non é un biopic sobre Fraga, senón que vai máis ben sobre a Transición. Por que quixestes abordar este tema?

Nós arrancamos querendo investigar que cousas das políticas de Fraga nos afectaban no presente, porque tiñamos a intuición de que estivera en momentos moi contundentes da nosa historia. Pensabamos, por exemplo, na Cidade da Cultura, que come cartos a Deus dar, ou o desenvolventismo turístico, sobre todo en Valencia, que ten que ver coa súa etapa como ministro de Turismo. O que ocorre é que pasear pola historia da man de Fraga é pasear pola Transición e a construción identitaria nacional e estatal con respecto ás autonomías. El entrou en política no tardofranquismo; cando comezaron a preparar esa transición que foi —e é— unha transición fake, el pensaba ser presidente, estivo na redacción da Constitución… Despois, non chegándolle con iso, veu a Galicia para que aquí non estourase un movemento nacionalista forte que, como o do País Vasco ou o de Cataluña, puidese desestabilizar a unidade estatal. Nós coñecemos todo este camiño da estabilización dunha España posfranquista moi franquista perseguindo a figura de Fraga; entón, a obra que non ía tratar sobre a Transición tivo que facelo porque a súa é unha figura intricada na Transición.

Este ano fanse cincuenta anos da morte de Franco. Cres que é algo que celebrar e conmemorar ou pensas que non fai falta?

Celebrar ou conmemorar son palabras que me dan un pouco de preguiza. Para min habería que celebrar unha vitoria do pobo, pero aquilo non o foi, senón que deu lugar a unha transición totalmente branca. Se o feito de que se fagan cincuenta anos serve para abrir unha reflexión e permite que fagamos unha revisión profunda do franquismo e a súa decrepitación, paréceme moi necesario, porque é moi forte todo o silencio que aínda nos rodea. Pero ollo coas portas que abrimos, porque aínda onte lin unha noticia sobre Plataforma 2025 que dá bastante medo; a ver se intentando conmemorar se abren xustamente as portas contrarias.

Unha das tres protagonistas de Feminíssimas é unha personaxe non-binaria. Cal foi a intención de incorporar este perfil nunha obra feminista?

Ao comezo, as posturas que ían encarnar as tres personaxes protagonistas eran o feminismo radical, o feminismo liberal e o ecofeminismo, pero logo vimos que entre os dous últimos había moitas coincidencias e non viamos un triángulo claro. De repente o posfeminismo, que ten que ver coa teoría queer e coa solución do xénero, parecíame moito máis interesante como concepción filosófica. De feito, desde que fixen esta investigación, sempre digo que, se fose nova, sería claramente queer; sempre me sentín moito máis persoa ca muller. Agora xa é tarde, porque xa asumín que son muller, teño 45 anos e non vou cambiar. Feminíssimas é unha obra que invita ao debate, e abrir esa porta era moi interesante. Fixemos moitísimas funcións con esta peza e fomos a vilas pequenas onde tipos moi maiores empatizaban completamente e despois dicían: «Ai, ti es a que falabas con e», pero non o vían como algo agresivo, senón que entendían os motivos polos que esa persoa estaba esixindo esas cousas.

Na actualidade, hai certa fragmentación e crispación dentro do feminismo. Non cres que iso vai en contra do propio movemento?

Si, pero é complicado que persoas que non aceptan determinadas posicións vitais poidan dialogar cunha persoa que está vivindo iso e que esixe os seus dereitos. Para min non deixa de ser unha minoría que quere visibilizarse e que ten todo o dereito.

Acostumas saír á rúa o 8M?

Depende do ano, porque tamén hai anos nos que se traballa e outros nos que estamos en folga. De todos os xeitos, penso que tivo un pico moi alto e agora mesmo non sei se está en baixada ou se se está a recolocar. Cando se alcanza o cumio é moi difícil manterse. Unha opción para conservar a ilusión sería convertelo nunha festa, como o Orgullo. Tampouco sei se celebrar máis ou menos un día serve para algo. O valioso é o traballo diario, que haxa políticas que estean aí dando leña e que nós incluamos a perspectiva feminista en todos os ámbitos da nosa vida.

Cal sería a túa principal reivindicación para este 8 de Marzo?

Penso que temos que deixar de tolerar determinadas cousas, aquelas moi pequenas que granciño a granciño en ocasións se converten en grandes. Dános preguiza estar nunha comida familiar e ter que cortar a xente, pero non facelo dá lugar a relacións baseadas no machismo. Moitas veces toleramos os chistes ou certas actitudes porque, total, só vemos esa persoa un día no ano, entón aguantámoslle o conto. Pero, ao non freala, esa persoa non entende que iso ten consecuencias.