Su Garrido e as veciñas de Traspielas: «Co meu novo proxecto quero homenaxear as mulleres da miña aldea»
O último proxecto de Su Garrido Pombo, Traspielas, é unha oda á súa aldea. Desplazámonos ata alí para coñecer á súa familia e as veciñas que inspiraron esta nova aventura musical tan ligada á tradición oral que este ano se homenaxea o Día das Letras Galegas.
Era unha tarde de primavera e resplandecía o sol sobre as montañas que rodean Traspielas. Ao alto desta parroquia de Fornelos de Montes chégase por unha estrada estreita que tardou en construírse: unha fotografía que pendura das paredes da taberna desta aldea recolle a alegría da veciñanza ao cortar a cinta o día que se inaugurou, hai agora cincuenta anos. Recibían con ledicia o progreso sen saberen que aquel illamento servira para salvagardar a nosa tradición. Esta estrada de curvas e reviravoltas percorríaa cada fin de semana Su Garrido Pombo (Vigo, 1982) no coche dos seus pais, que coa industrialización marcharan para Vigo a traballar. Ao igual que Su, percorremos ese camiño que cada venres transitaron e aínda transitan milleiros de vigueses, que volven o domingo co maleteiro a rebentar. Na casa familiar recíbenos xunto á súa nai Luz, a avoa Leonora e as amigas Arcendina, Pilar, Aurora e Lola.
Ata os tres anos, Su criouse coa avoa Leonora en Traspielas mentres os pais traballaban en Vigo. Ao comezar no colexio, subía para a aldea nas fins de semana e nas vacacións: «Recordo estar a xogar por aquí cos outros nenos en canto as mulleres traballaban. Levabámoslles a merenda e auga da fonte». Explican estas veciñas que o traballo era colectivo: un día traballábase a veiga dunha e, ao día seguinte, a doutra. Así se fixera sempre. «Traballabamos moito, pero tamén nos divertiamos», sinala Pilar.
Desde o día de Santos ata o martes de Entroido, en Traspielas celebraban seráns todos os martes, xoves e sábados e mais algún domingo. A festa facíana ao solpor na casa da obra, ao carón da igrexa, se o cura lles daba a chave. Cando non era así, a corte dalgún veciño servía como alternativa. Todas as compañeiras participaban da festa, formaban grupos e repartíanse en quendas; mentres unhas cantaban e tocaban, outras bailaban. «En realidade o que queriamos todas era bailar», explica Leonora, e entre risos recoñece que chamaban «mañosas» a aquelas que non aprendían a tocar para bailar sempre. No serán participaba toda a aldea: homes, nenos, persoas maiores e veciñanza chegada das parroquias lindeiras. As máis vellas aprendíanlles as coplas e o xeito de bailar ás máis novas, e así xeración tras xeración. Pero estas mulleres non eran meras transmisoras, tamén eran creadoras: facían coplas e cambiaban versos das que xa existían para adaptalas á realidade da súa aldea.
O serán de Traspielas
faise no medio da rúa,
a noite que a el non vou
non me quenta sol nen lúa.
Conta Aurora que, á falta de pandeireta, ensaiaban na casa cun prato de porcelana e aprendían a bailar coa súa propia sombra: «Eu e os meus irmáns poñiámonos os tres en fila fronte a unha parede, a luz dábanos por detrás e a sombra que se reflectía era o compañeiro de baile». O acceso a Traspielas era tan complicado que nin a Garda Civil sabía do que alí acontecía. «Estaban prohibidas as reunións nas que se xuntaba tanto persoal; faciámolo igual, pero había que estar vixiantes por se viñan os gardas.» Por sorte nunca apareceron. Coa chegada do bo tempo, cambiaban o serán polo campo da festa. Percorrían toda a contorna de torreiro en torreiro, pero alí eran «os profesionais» os encargados de dar a festa e elas convertíanse en simples espectadoras. «Viña un gaiteiro ou un acordeonista, na maioría dos casos homes, para tocar e entre todos os veciños xuntabamos cartos para pagarlle.»
A comezos da década dos setenta os seráns deixaron de facerse en Traspielas. Moita xente emigrou a Suíza, ao Brasil ou á Arxentina e a mocidade moveuse cara ás cidades para buscar traballo. De feito, todas as mulleres aquí entrevistadas teñen familia que estivo fóra ou mesmo viviron a emigración en carne propia. «Marchamos, pero a idea era botar uns anos, gañar uns cartos e despois volver. E así fixemos», explica Pilar. Abandonouse o campo e con el, as tradicións que ían ligadas a el. Pero as coplas, os ritmos e os puntos de baile seguían acompañando estas mulleres, que comezaron a seren conscientes do que atesouraban cando persoas de fóra empezaron a ir xunto delas para que lles cantasen e bailasen. Ata Traspielas chegaron Xisco Feijoó, Xurxo Fernández, Leni Pérez e mesmo Mercedes Peón, que escoitaran falar de que alí arriba había unha manchea de mulleres que tocaban e bailaban ao seu modo.
Cóntanos Luz que, malia que recorda asistir a algún serán, non puido participar deles porque era aínda moi pequerrecha, e foi ao xubilarse cando se anotou ás clases de pandeireta na Asociación Cultural O Fiadeiro. Ela pertence a esa xeración que viviu a mocidade no fin do franquismo. «Foron moitos cambios moi rápidos, recordo que cando iamos á festa queriamos escoitar a orquestra e se viña o gaiteiro xa nos amolaba», explica. «Houbo un tempo no que o réxime empregou o folclore e quixo convertelo nun espectáculo, quitándolle toda a espontaneidade que vemos aquí. Facíanse unhas coreografías moi estritas e todo era moi marcial. Iso fixo que esa xeración intermedia asimilase o folclore co vello, a represión e a ditadura. A xente nova o que quería era liberdade, e iso asociábase co rock and roll», engade Su, quen asegura que esa tendencia se está revertendo nos últimos tempos. «Penso que a nosa tradición esta moi viva. Noutros lugares isto non é así e o folclore está totalmente arquivado. Os ambientes son diferentes, porque agora bailamos tradi nun bar da cidade ou onde sexa, pero sinto que hai relevo.»
A propia Su é un bo exemplo dese relevo do que fala. O seu último proxecto, Traspielas, é unha oda á súa aldea. A artista viguesa acompáñase de Macarena Montesinos (cello), Iago Ramilo (saxo), Marco Maril (electrónica) e Fran Rodríguez Casal (visuais) para reinterpretar a obra colectiva destas mulleres a través dun traballo musical, poético e visual. «Sempre quixen facer un disco con cancións de aquí e darlle un xiro contemporáneo, porque eu as escoitei a elas, pero tamén escoitei Radiohead. Quería darlles continuidade a esas cantigas para que vaian por camiños novos, pero sobre todo quería homenaxear estas mulleres que salvagardaron a nosa música, a nosa lingua e a nosa forma de facer.»
Foi no Entroido do ano 2000 cando se volveu facer un serán en Traspielas. «Como noutros sitios do arredor o celebraban, nós tamén quixemos facelo», explican estas mulleres, que aseguran que nunca tanta xente se vira no adro da igrexa como naquela foliada. Convertido nunha festa anual, este sábado día 3 as veciñas vólvense reunir para cociñar e ofrecer bocadillos de chourizo, chulas e viño a todos os tocadores e bailadores que se acheguen, estrada arriba, a compartiren un serán de cantigas e bailes con elas.
Tamara Novoa
Editora
Pablo Vázquez
Fotógrafo
Últimos posts de Tamara Novoa (ver todos)
- Su Garrido e as veciñas de Traspielas: «Co meu novo proxecto quero homenaxear as mulleres da miña aldea» - 1 Maio, 2025
- Cynthia Menéndez: «O Vigo industrial é máis significativo e digno que o das luces» - 25 Marzo, 2025
- María Oruña mergúllase na ría de Vigo na súa última novela - 1 Marzo, 2025
- Abre as portas A Nubeira, o novo centro social da cidade - 18 Febreiro, 2025
- Artur Puga, bailarín e músico: «Facer unha foliada en Churruca xa non se ve raro» - 31 Xaneiro, 2025