María Reimóndez: “Moita ciencia ficción parte dunha visión machista, igual que calquera outro tipo de literatura”

María Reimóndez é unha muller que camiña sempre cara a coherencia. No mundo que habitamos, no que cada vez máis se tende á depredación capitalista, esta autora reivindica o poder dos libros para ollar máis alá e mesmo tecer pontes para propoñer o cambio. Dende o seu exitoso libro O club da calceta, ten publicado unha vintena de obras de todos os xéneros, e recentemente sorprendeunos con Cobiza e Multitudes, que se sitúan na ciencia ficción feminista e que abren moitos debates incómodos. Ademais, tamén é tradutora e intérprete, dúas facetas que inflúen enormemente no seu labor de escritora.

Pregunta (P): Cando e como decidiches crear o argumento de Cobiza e da súa continuación, Multitudes? Tiñas xa decidido de antemán que ían ser dúas entregas? Haberá unha terceira ou xa é o fin?

Non teño moi claro cando apareceron as ideas para esta Triloxía dos Seres Completos, que creo que así se chamará o conxunto. Sei que eran ideas que tiña nun caderno dende había moito tempo e ás que puiden dedicarme de xeito máis asiduo durante o confinamento. A historia estaba máis ou menos trazada pero era demasiado complexa de contar nunha única novela, así que puxen fin a unha parte da trama en Cobiza, mais con Multitudes xa iniciada, igual que agora traballo na continuidade desta última para a novela final da triloxía, Retorno.

(P): Con Cobiza gañaches o I Premio Pinto e Maragota á Diversidade Sexual e de Xénero. Que supuxo este recoñecemento?

Foi un premio que me sorprendeu moi gratamente, pois dalgún xeito pensaba que, sobre todo ao ser o primeiro ano, o xurado buscaría algo máis convencional á hora de tratar a diversidade LGBTQ+. Superada a sorpresa, dominou en min a alegría, pois é un recoñecemento xa non só das miñas iguais, das que me acollen en moitos sentidos, senón dun programa pioneiro que ten feito moitísimo por mellorar as nosas vidas.

(P): As palabras “cobiza” e “multitudes” pululan moito por estas historias. Teñen moito simbolismo, non é así?

Na miña escrita presto especial atención á relación entre o simbólico e a trama. Ás veces a xente quédase no “contido”, o cal está ben, pero non se decata tanto do traballo literario que o transmite. Conmoveume moito toda a atención que prestou Beatriz Barciela, de Nós Mesmas, na presentación de Vigo aos usos da linguaxe na novela, á construción de espazos e de personalidades a través da propia lingua. É o que Eva Mejuto chama “as costuras” e que está moi ben que non se perciban ao lerse, que simplemente estean aí, pero cando alguén analiza a obra máis seriamente e sae á luz todo ese traballo é reconfortante porque, no fondo, ese é para min o oficio da escrita. Nese contexto, loxicamente, nas dúas novelas os títulos son determinantes, condensan a trama a nivel simbólico.

(P): Ámbalas dúas obras son de ciencia ficción feminista. Podes definirnos este concepto e o seu sentido na sociedade que habitamos?

Dubido que me corresponda a min esta tarefa, ademais tendo en conta que nin son escritora nin lectora necesariamente de “xénero”. Os xéneros, tanto o literario coma o social, son para min un envoltorio dende o cal desafiar as estruturas de poder. Por desgraza, moita ciencia ficción parte dunha visión machista, igual que calquera outro tipo de literatura. A ciencia ficción feminista tende a ofrecer propostas innovadoras, tanto na linguaxe (por exemplo, no caso de Cobiza e Multitudes, o feito de ter seres que non se definen cun xénero, o cal marca o seu xeito de falar; en Multitudes a presenza de seres que non se entenden como individuais, polo tanto tenden a falar en primeira persoa do plural, etc.) como nas visións alternativas que se fan para reflexionar sobre o presente. É un xénero moi interesante, mais nin máis nin menos ca outros, se ben comprobo que hai bastantes prexuízos con respecto a el. Hai persoas que leron as dúas novelas tras afirmar que non adoitan ler ciencia ficción. Resúltame curioso, porque, como dicía, no meu caso son lectora omnívora.

(P): Aínda sendo unha novela distópica, as personaxes están impregnadas de realidade. De onde nacen? Inspíranse nalguén do presente?

Creo que as distopías sempre falan do presente, nese sentido esta triloxía está inspirada nun presente marcado polo capitalismo como eixo reitor das nosas vidas. O impacto do capitalismo en alianza co patriarcado, o racismo e a colonialidade non é algo teórico senón tanxible nas vidas de millóns de mulleres dende hai séculos. É un relato que no Norte se nos vende moi edulcorado (vémolo con como se fala na defensa dos ventres de alugueiro, co seu foco na “liberdade individual” -de quen?- e na visión de todo como un produto) e no que paulatinamente o adozamento empezan a amargalo cousas coma o chamado “cambio climático” que nos países do Norte global producimos pero non padecemos ata recentemente. A devastación ambiental, a violencia polos recursos, o uso dos corpos das mulleres e disidentes sexuais, os usos absurdos da tecnoloxía… todo isto contrasta na triloxía coa vida das árbores, un tema que me obsesiona dende hai moito tempo e que está presente en bastante da miña obra. Que sentido ten para o ser vivo que máis tempo habita e que máis conectado está co planeta a acumulación capitalista? Ningún.

(P): En Multitudes falan moito as antepasadas. Quen son e por que é necesario traelas ao presente? É unha reivindicación, en certa forma?

É curioso que na presentación de Multitudes en Compostela, Andrea Barreira e Daniela Ferrández falaron do tema da memoria, que para min non era evidente (por iso sempre penso que contan cousas máis interesantes sobre as obras as persoas que as len con atención dende un marco crítico común ca min). Obviamente, é unha cuestión que está presente dende as palabras de Mercedes Peón do seu tema Elas (a partir do cal, por certo, fixo unha intervención sonora sobre Multitudes na Coruña) que abren o libro: “coa forza do pasado ímonos erguer”.A recuperación do pasado é fundamental, mais sobre todo reflexionar sobre que se nos presenta como “atrasado” e como “progreso” porque son termos enganosos, sobre todo á vista da situación planetaria de morte e devastación para millóns de persoas e que agora nos toca lixeiramente na nosa comodidade. Tanto Multitudes como Cobiza beben dos relatos do pasado que contrastan a historia patriarcal hexemónica coas vivenzas daquelas que estiveron do outro lado. As comunidades orixinarias das Américas, por exemplo, teñen a súa propia visión da devastación colonial que rara vez nos interesa escoitar porque debería interpelarnos no presente. Esa debe ser a función da memoria, a escoita atenta e a reflexión sobre o presente que foi construído a partir de certos silencios.

(P): Hai pouca literatura galega de ciencia ficción, e máis feminista. Non é así? Cres que a túa obra axuda a abrir máis camiño para que outras se animen?

As afirmacións sobre “pouco” de algo no literario sempre me incomodan, pois ou ben implican unha expectativa ou unha comparativa. Hai pouca literatura galega de ciencia ficción ou moita? Pois imaxino que hai a que ten que haber, paréceme un debate un chisco estéril. Se ao sistema literario galego ata o momento lle interesaron xéneros máis centrados no contemporáneo podemos pensar por que, mais en si mesmo isto non é nada malo tampouco. Dito todo iso sobre a cantidade, que non me interesa, o que si hai é unha ciencia ficción feminista de calidade (non podo dicir o mesmo de certos autores que seguen creando mundos machistas, mesmo un chisco incel). Dende os relatos de Uxía Casal ata Cris Pavón pasando por Iolanda Zúñiga, Mariña Pérez Rei… Non sei se poucas ou moitas, pero interesantes parécenme todas e as que seguramente descoñezo. Sen ir máis lonxe, a miña primeira novela publicada O caderno de bitácora, transcorre no espazo e foi considerada no seu día ciencia ficción. E logo autoficción, ese termo que está agora tan de moda, o que pasa é que daquelas nin existía xeito de nomear o que era aquel escrito. Tiven a sorte de que un xurado no seu día o valorase e aquí estou agora.

Ademais, na nosa tradición oral a literatura fantástica é moi frecuente, só que tampouco lle damos ese nome (nin prestixio). En calquera caso, a miña escrita parte sempre das cousas que me intrigan, de exploracións persoais que logo teño a sorte de compartir con outras persoas. O que me interesa é que haxa máis mulleres e creadoras diversas a escribir dende unha óptica feminista crítica, o xénero dende o cal o fagan é irrelevante.

(P): A obra foi publicada tamén en castelán hai pouco. Cales foron as críticas que che chegaron do conxunto do estado?

Non vou falar de crítica porque o sistema literario en castelán nese sentido é sumamente problemático. Aquí sempre hai os que rosman sobre “a crítica en Galicia” e sacan diferentes eivas. Para min a única eiva que existe é que hai moita xente que entende a crítica como poñer a feder libros no canto de servir de enlace e de marco honesto cara ás comunidades lectoras. É unha postura que me parece lamentable e que adoita ir cargada de sexismo e outros prexuízos bastante vergoñentos. Dito isto, a crítica no sistema literario castelán intúo que ten estas eivas e outras que teñen que ver coa comercialización da literatura (co cal a miúdo hai que pagar por saír en calquera sitio). Traducido todo isto, resulta case impensable que un libro como Cobiza reciba atención crítica no sistema literario en castelán, e iso xa di moito dese espazo. Nas presentacións sempre comento (porque preguntan) que en Galicia o libro saíu nunha editorial xeneralista, que se le en centros de ensino, en clubs de lectura, en lugares moi diversos. En “España” é un libro de nicho, que len as persoas LGBTQ+. E eu encantada, porque eu son unha persoa LGBTQ+ e me gusta estar entre iguais, pero é un feito significativo.

Dito isto, a recepción dentro dese espazo foi moi positiva pois destacan valores orixinais do texto, como a énfase nas linguas que chama moito a atención na España monolingüe, ou a diversidade corporal da que falou a estupenda poeta Gloria Fortún en Madrid, ou os afectos como revolución dos que falou Ira Hybris en Zaragoza. Gústame moito escoitar as lecturas en cada lugar, é un proceso interesantísimo.

(P): Hai aquí moitos referentes e ecos de voces feministas por ambas novelas. Podes falarnos deles? A min lembráronme a libros como O conto da criada de Atwood ou Os xogos da fame, se Suzanne Collins. Foron inspiración estes? E cales outros poderías citar que che axudaron para crear estas dúas obras?

Realmente ningunha destas dúas autoras, aínda que as coñezo, formaron parte do universo que configura Cobiza e Multitudes. Entendo que por certos puntos de conexión e porque, no fondo, son os únicos referentes de masas, a xente poida atopar ecos destas obras. No meu caso bebo moito máis da realidade, do coñecemento directo de certas cuestións (como as granxas de mulleres), e das teorías non literarias. Nese sentido, interésame moito o rico pensamento dos pobos orixinarios de Abya Yala (tamén as súas manifestacións literarias), sobre todo do Canadá. Hai unha morea de textos, dende Sanaaq da autora innuit Mitiarjuk Nappaaluk, que aparece mencionado polo nome en Multitudes, ata as obras de Eden Robinson, Tracey Lindberg ou Katherena Vermette. Tamén leo todo o que podo de teoría e creación dos feminismos comunitarios do Abya Yala, das persoas racializadas que viven en Europa, no estado español e en Galicia e xa que podo dicir dos relatos da escravitude (que traducín en Mary Prince, unha escrava das indias occidentais e A Nosa Negra de Harriet E. Wilson). Nas dúas novelas, a dicir verdade, todo está moi situado nas súas referencias xeográficas como contraste a eses tropos odiosos da “globalización” e das “cidadás do mundo”. O que pasa é que esas referencias se cadra son pouco coñecidas para o lectorado en galego (e isto, politicamente, tennos que dar que pensar) e polo tanto mesmo hai quen ten certa “desorientación xeográfica”, se ben afondando un chisco nos nomes das personaxes, como fixo Marga Lorenzo nun estudo recente, axiña entendemos se estamos falando do actual Benín ou do Ártico canadense.

(P): Toda a túa literatura está ateigada dunha gran loita polas causas xustas, como o feminismo, a diversidade, o ecoloxismo e o coidado do medio ambiente. Cres que cos libros se consegue o cambio por unha sociedade máis xusta?

Os libros en si mesmos non conseguen nada, mais si as comunidades que poden arremuiñar ao seu arredor. Son un elemento máis para seguir mantendo o imaxinario que xustifica a colonización ou para dar alento a outras maneiras de estarmos en comunidade e co planeta. Eu escribo sempre dende a comunidade que me alimenta, tentando devolver un chisco do que recibo. A miña escrita nunca é un acto solitario, é un acto de tender a man, de acoller e de sachar con outras, sobre todo coas que están menos visibles para moita xente e sempre presentes para min.

(P): Amais de escritora, tamén destacas polo teu labor como tradutora e intérprete. Como se relacionan estas tres facetas e de que formas se nutren unhas ás outras?

Creo que algunhas cousas xa fun mencionando. O meu traballo como tradutora literaria inflúeme moitísimo na escrita porque me obriga a furar na lingua, a investigar e sobre todo polo contacto con textos e pensamentos literarios doutros lugares. Máis invisible pero transcendental é o meu traballo como intérprete (ao que me dedico de xeito máis primordial), que me pon en contacto con persoas, ideas e coñecementos moi diversos. Como intérprete acabas sabendo moito de moitas cousas e iso acaban entrando no que escribo constantemente. Dende a ciencia ou a articulación de movementos sociais en Cobiza e Multitudes ata, por dicir un caso aleatorio, o fútbol en As cousas que non queremos oír.

(P): En que andas traballando agora mesmo? Algo interesante que nos poidas avanzar?

Como non podía ser doutro xeito estou traballando na novela que pecha a triloxía, Retorno, que sairá en Xerais en 2024. Teremos a oportunidade de pechar interrogantes que aínda están abertos e sobre todo este que me fan a miúdo nas conversas sobre o libro: a historia acaba ben? Eu sempre contesto: depende para quen.