María Besteiros: “Escribo co corpo, desde un corpo concreto marcado por fluídos e cicatrices que se trasladan ao texto”

A viguesa María Besteiros publicou Ítaca hai uns meses, unha obra que é unha forma de visibilizar o dó perinatal e xestacional e que lle serviu para axudar a poñer por escrito a dor tras a morte no parto da súa filla Mai. Esta primeira novela logrou ser finalista do XLI Premio Xerais de Novela e está a recibir unha gran acollida entre o lectorado, sobre todo porque fala dunha realidade complexa e a miúdo agochada. Doutora en Filoloxía Galega cunha tese sobre as representacións da maternidade en autoras galegas contemporánea, tamén é auxiliar técnica veterinaria. No ano 2003 conseguiu o Premio de Poesía Eusebio Lorenzo Baleirón do Concello de Dodro con zoonose. Publicou en obras colectivas e autoeditou o libro-obxecto Nin pombas nin flores (2015). En 2022 publicou o poemario A lista da compra, e na actualidade dedícase á corrección e creación de contido para distintas empresas.

Como xurdiu Ítaca?

A idea de escribir Ítaca nace coa morte da miña filla Mai no parto. Descubrín que o dó perinatal, é dicir, aquel derivado do falecemento dun bebé durante a xestación, o parto ou os primeiros meses de vida, estaba por completo invisibilizado. A nivel médico non había ningún seguimento; a nivel familiar, ninguén sabía que dicir nin que facer; a nivel legal, nin sequera podiamos inscribir a Mai no rexistro; por último, a nivel social, non había espazos para min, que atravesaba un puerperio e unha lactación sen bebé. Non era só que a miña filla non existise para ninguén, é que tampouco existía eu. O meu embarazo, parto (cesárea neste caso), lactación e puerperio eran invisibles. Esta situación enfadoume moito. Como o mundo podía continuar igual, como se nada acontecese? E reaccionei a este enfado como sei: escribindo.

Falas do dó perinatal e da perda xestacional. Dalgunha forma, como dicías, axudas a visibilizar algo que está oculto pero que lle acontece a moitas mulleres. Como o abordaches?

Abordeino desde a experiencia persoal, reflectindo no papel o que sentín durante o primeiro ano de dó. Para min foi unha etapa especialmente sensible porque o dó non quedaba só nun aspecto emocional, senón que pasaba polo corpo e quedaba nel. Eran sensacións tan fortes que necesitei poñelas por escrito. Esta foi a base de verdade da ficción.

Por que decidiches contar a historia dende unha reinterpretación do mito de Penélope?

Cando morreu Mai, eu, ademais de invisible, estaba en proceso de elaboración da miña tese. Investigando conectei con outras invisibilidades, como a de Penélope, unha “muller de” e “nai de”, definida polos outros e non desde a súa propia voz. Supoño que este é o motivo de que estea aberta a tantas reinterpretacións, pois son moitas as autoras e autores que mencionan a Penélope nas súas obras. Pensei no que pasaría se puña a invisibilidade do dó perinatal sobre a invisibilidade de Penélope. Quería, ademais, orientar a atención ó feito de que a épica podía estar no fogar e a viaxe no interior dunha mesma. Ou hai algunha aventura de Ulises máis épica que sobrevivir a unha filla morta?

O libro é moi lírico pero nel cabe a reflexión sobre moitas temáticas, caso da soidade. Como facer fronte aos medos que nos asolan cando nos sentimos soas?

Na novela a soidade é resultado do illamento e da incomunicación. Por diferentes circunstancias, os personaxes non son quen de expresar as súas necesidades emocionais. Non falan entre eles. Quizais este sexa un aspecto a cambiar, quero dicir, en Ítaca os protagonistas están sós porque, por distintos motivos, non se achegan ós outros. Sen decatarse, van erguendo un muro que acaba por desconectalos. Un primeiro paso para afrontar medos e soidade pode ser romper ese muro, atreverse a mostrarse. Non é tarefa doada, claro.

A soidade tamén pode ser imposta, como lle acontece á protagonista.

A Penélope de Ítaca vive por inercia. Hai anos que está insatisfeita coa súa vida, pero non fai nada para cambiala. Déixase ir porque, en aparencia, debería ser feliz. Ten todo o que a sociedade marca: marido, fillo, casa e todas as necesidades materiais cubertas. Nesta situación, é difícil asumir que algo falla. Cala para non rompelo todo e ese silencio é o seu illante.

A maternidade é outro dos temas. Tamén a non maternidade. Creo que aquí te inspiraches en moitas lecturas previas para un estudo que fixeches precisamente sobre a representación das maternidades en autoras galegas contemporáneas. Cales foron as conclusións dese estudo e que achega pretendías facer ti neste sentido?

Durante o doutoramento xa estudara o corpo, o abxecto e a súa relación coa construción da identidade feminina, pero non foi ata que fun nai que me centrei no proceso maternal, especialmente desde a perspectiva do corpo, isto é, xestación, parto, lactación, etc. O meu primeiro parto foi unha historia de violencia obstétrica e unha episiotomía infectada. Necesitaba buscar mulleres coma min nos textos e desa procura fixen a tese. O meu obxectivo era revisar como as escritoras contemporáneas reflectían a maternidade nas súas obras e se o facían, pois é un tema que non todas consideran materia literaria. Como conclusións podo destacar a calidade da literatura galega e unha apertura a mostrar tipos de nais afastados da abnegación que ata hai pouco se nos vendía como único modelo maternal posible. Temos “malas” nais que se opoñen ás “virtuosas”, pero, na miña opinión, falta romper a dicotomía. Non é só darlle a volta ó sistema imperante, senón deixar de usalo como referencia, recorrendo a unha linguaxe nova. Para min aquí entra o corpo, coido que aínda infrarrepresentado. E con el os loquios, o leite, o líquido amniótico…, que percibo como lugares de tránsito por explorar co potencial de estoupar a dicotomía boa/mala que tan cómoda lle resulta ó patriarcado. Cantas veces lemos a palabra “loquios” nun libro? É un buraco negro que estamos a tempo de levar ó noso terreo.

A culpa herdada está moi presente. De feito, Penélope soña con que a súa filla fose a seguinte xeración de mulleres e con aprenderlle a dicir non. Esa é a materia pendente de moitas de nós. Como dicimos non? Aprendiches algo co tempo?

Coido que temos o traballo de coñecernos en profundidade para saber que comportamentos son nosos e queremos reproducir e cales nos veñen impostos e deberiamos poder rexeitar sen culpa. Non é doado e aínda estou en proceso de aprendizaxe.

O libro é moi emocional pero tamén moi físico, pois nel atopamos fluídos como a regra ou o leite que sae das mamilas. Querías poñer por escrito o que se oculta sobre os nosos corpos?

Efectivamente, o corpo e os seus fluídos, algúns tan tabú aínda como o sangue menstrual e outros nin nomeados como os loquios, levan anos sendo centro do meu interese como lectora, investigadora e escritora. Escribo co corpo, desde un corpo concreto marcado por fluídos e cicatrices que se trasladan ó texto. Non é que pretenda mostrar o oculto, é que non podo escribir desde un corpo neutro.

Como se convive ca perda? Como recomezar? A protagonista perde unha filla pero tamén outra relación que cría vital.

Penélope levaba tempo perdida de si mesma e, nesa situación, non ten ferramentas para enfrontar a morte nin a separación. De todas as maneiras, aínda que ambas circunstancias implican atravesar un proceso de dó, coido que son perdas bastante diferentes, precisamente porque na morte da filla no útero o dó está instalado no propio corpo, que se transforma en cemiterio. É difícil recomezar nada desde aí. A Penélope cústalle moitas páxinas chegar a recoller os seus restos e iniciar a viaxe, non na procura de poder ou terras, senón de si mesma.

“Viuse a si mesma Penélope a destecer…” Como destecemos despois de tanto tempo tecendo?

No caso de Penélope, por primeira vez en moito tempo toma unha decisión consciente que rompe coa inercia en que se convertera a súa vida: emprende unha viaxe interior e cara ó pasado, pois constata que o futuro non existe. Non hai filla a prolongala e esa fractura coa continuidade natural da vida é o detonante do seu destecer para poder volver tecer, se cadra, con nobelos novos.

Cres na literatura coma terapia? A min pareceume que despois de que a ferida supurase moito, ao fin ía cicatrizando…

A morte da filla é unha ferida aberta que nunca cicatriza, non obstante, seguimos aquí e non queda outra que buscar a maneira de sobrevivir. Cada quen a súa. No meu caso, escribo. Ler e escribir son tan eu que é na literatura onde busco espazo seguro. Outras mulleres montan asociacións. Creo que a literatura é un fin en si mesma, é dicir, non ten que servir para nada máis, pero é certo que ten semellanzas coa terapia. Na psicoterapia establécese un diálogo entre paciente e terapeuta que ten por obxectivo poñer en palabras acontecementos traumáticos. Desta maneira, pasan ó neocórtex, a parte racional do cerebro, e poden ser integrados e asimilados. Poñer palabras é o que facemos tamén cando escribimos ou lemos. Por iso a literatura pode resultar terapéutica. Ademais, cando mencionas un tema invisibilizado, como a morte perinatal, abres un espazo ó que se achegan mulleres nesa situación que ata o momento estaban en silencio. Moitas necesitan falar, compartir e buscarse nas experiencias doutras. Eu lembro saír do hospital tras a morte de Mai e procurar pola rede testemuños de mulleres coma min para saber como se sobrevivía. Con todo, non sei se é adecuado falar da literatura como terapia. Si creo que permite a apropiación de certos espazos e que iso reconforta.

Como está sendo a recepción da novela? Que che están comentando as persoas lectoras?

Estanme chegando opinións moi positivas. Estou moi agradecida a todas as persoas que me escriben, publican recensións, falan comigo nas presentacións ou me convidan a clubs de lectura. Agradecida, tamén, ó xurado do Premio Xerais, que apostou pola publicación de Ítaca (no premio Nena de auga) cando só era un documento de Word. En xeral, o que máis me comentan é que lles parece unha novela dura, pero fermosa e cun final luminoso. Tamén contactan comigo mulleres en proceso de dó perinatal que se identifican co dó de Penélope. Estou en especial emocionada por asinar libros para bebés que faleceron no ventre das súas nais. Porque sei a importancia de que os seus nomes estean escritos. De feito, en Ítaca figura o nome completo de Mai, o que non puiden escribir no rexistro, e o pé da capa é o seu.

Onde está Ítaca? É posible atopala?

Ítaca é fume. Representa todas as nosas metas e aspiracións futuras que, realmente, non existen. Centrámonos nese futuro hipotético, no que faremos cando sexamos adultas, rematemos a carreira, atopemos o traballo soñado, viaxemos a determinado destino, etc. Vivimos nas expectativas, esquecéndonos da vida no presente, no día de hoxe. Este pensamento faise carne na xestación (e outra vez volvemos ó corpo): focalizámonos no momento en que o bebé naza como inicio de todo. Pero, que acontece se ese bebé morre? Vémonos obrigadas a deixar de vivir no aire, tomamos terra e quedamos co único real, neste caso, nove meses de embarazo. Parafraseando a Kavafis, non hai meta, non importa Ítaca, senón a viaxe.

Que virá despois desta novela? Estás traballando nalgún proxecto do que nos poidas avanzar algo?

Nuns meses publicarase outro libro meu nun xénero que non explorara ata o de agora. Será da man de Aira Editorial. Estou especialmente contenta porque é unha obra a medias cunha autora que me encanta e por publicar nunha editorial de Allariz, que é onde resido na actualidade. Por outra parte, ademais da promoción de Ítaca, agora mesmo escribo unha segunda novela que forma parte do meu “proxecto Penélope”, que concibo como unha triloxía.

Tensi Gesteira
Crítica literaria