Lingua que existe e resiste

O galego en Vigo está en perigo de extinción. Polo menos, iso recolle no seu informe de 2023 o Instituto Galego de Estatística (IGE), que cualifica a nosa cidade como o concello no que menos galego se fala. En concreto, só un 3,91 % das persoas afirma falalo sempre, en oposición a un 20,58 % en Santiago de Compostela. Con todo, seguro que a moitos vigueses nos resultarán familiares palabras como ghicho, careca ou currusco e tampouco nos serán alleas expresións como a chorar a Canghas, saca pelos dunha perna e méteos noutra ou quen carravellos manda, merda lle acarrexan. E logo isto non é galego?

Disto trata o libro A fala de Vigo, escrito por Xosé Henrique Costas, profesor da Facultade de Filoloxía e Tradución da Universidade de Vigo, dialectólogo e escritor nado en Sárdoma, de onde tamén era a nai, a quen lle dedica a obra: «A miña nai, Aurora González, porque nos seus últimos dez días nos legou ducias de palabras das ribeiras do Lagares no medio dos recordos da súa existencia». Ao dar a coñecer a nosa fala, o sardomeiro déixanos un legado da cidade non só lingüístico, senón tamén histórico, xa que nel atopamos palabras de noso que non aparecen en ningún dicionario. Con esta obra, que nace da man da Asociación Faladoiros Vigo e en colaboración coa Área de Normalización Lingüística da Universidade de Vigo, o filólogo «quería demostrar que en Vigo se fala galego e a proba de que se fala é que se fala así». De feito, Costas expresa o seu desacordo cos datos tirados do IGE e sinala que hai quen oculta que fala ou que sabe falar «para que non o metan no grupo desprestixiado». Para reforzar esta mensaxe, ofrécenos o exemplo de Austria: cóntanos que, antes de que chegase a ultradereita ao país, «o 25 % dos habitantes de Estiria e de Carintia dicían que eran eslovenos e que falaban esloveno», mais a porcentaxe descendeu ao 7 % ao se instaurar o novo goberno de extrema dereita. Tamén cómpre termos en conta, como postula o profesor, que, aínda que esta «sexa unha cidade hostil para vivir en galego», Vigo non é só a rúa do Príncipe; é, sobre todo, as parroquias. Isto quere dicir que, posiblemente, os resultados serían diferentes de faceren as enquisas nas freguesías. Gonzalo Navaza, experto en toponimia e tamén profesor da Universidade de Vigo, concorda con Costas en que «o uso do galego non é o mesmo no centro e nas parroquias», mais, pola contra, si que ten a sensación de que, «en comparación con outros lugares, parece que aquí se fala menos galego». Con todo, móstrase optimista e sinala que «unha soa xeración pode inverter o proceso de perda de falantes».

Unha das particularidades do galego de Vigo recollidas no libro de Costas é a non-diferenciación entre os verbos ver e mirar. A indistinción entre estes verbos é ridiculizada polo resto de Galicia e da Península, ademais de ser corrixida nas escolas. Porén, este fenómeno remóntase á época medieval. Explica o escritor que na Idade Media existían varios verbos do campo semántico visual, dos cales os principais eran ver, ollar e mirar. Ao non se diferenciaren con claridade, por economía lingüística, o portugués quedou con ver e olhar; o galego común, con ver e mirar; e nós, con mirar, que recolle todos os significados. O propio Martín Códax empregaba este verbo para as cantigas de amigo, como vemos no verso «miraremos-las-ondas». «Levamos oitocentos anos falando así», afirma Costas, «por que non habemos de mostralo con orgullo?».

Tamén contamos con expresións que lle ofrecen ao galego común solucións para evitar calcos do castelán na fraseoloxía. Así pois, en vez de dicir o zapato para o zapateiro, podemos optar por a ghaita pro ghaiteiro, co mesmo significado de que cada traballo ten que o facer o seu especialista e non un afeccionado. Tamén temos quen de novo foi bailador, de vello dálle un xeitiño, equivalente ao castelán quien tuvo retuvo; ademais, esta fórmula popular é moi produtiva, xa que podemos substituír bailador por calquera substantivo ou adxectivo rematado en -or —por exemplo, quen de novo foi xogador, de vello dálle un xeitiño— e a estrutura mantense. Alén destas, no canto de mirarlle as orellas ao lobo, podemos empregar mirarlle o cu á curuxa. Ademais, outras frases feitas teñen unha tradición oral de séculos, como mexar contra a parede: conta o profesor Costas que na Historia Brittonum (s. IX) se recolle que, cando os saxóns invadiron Anglia, secuestraban mulleres e nenos e mataban «aqueles que mexaban nas paredes», isto é, os homes adultos.

Da época medieval tamén datan algúns dos nosos topónimos, tal como recolle Nicolás Taboada Leal, o primeiro cronista de Vigo, na súa Descripción topográfico-histórica de la ciudad de Vigo, su ría y alrededores de 1840, que dá conta da existencia da forma galega Valadares como natural da zona. Este topónimo foi deturpado e volveuse galeguizar máis tarde, pero, a diferenza doutros, Gonzalo Navaza coida que este «foi o único das parroquias de Vigo onde a castelanización do topónimo chegou a ter apaixonados defensores». O lingüista explica que, a pesar de que no século XVII se creou o título de marqués de Valladares para os señores locais, «a xente continuou usando o nome tradicional galego, Valadares». Non obstante, engade, acabou por se impoñer o nome Marqués de Valladares para unha rúa do centro de Vigo e adoptouse a forma castelanizada tamén para a parroquia. En palabras de Navaza, «a finais do século XIX ou comezos do XX, aos coitados veciños que dicían Valadares acabaron convencéndoos de que o que eles dicían estaba mal… E tanto os convenceron que moitos dos seus netos defendían a forma castelanizada porque era “a de toda a vida”».

O filólogo sostén que a toponimia «é unha mostra de que a lingua da paisaxe viguesa é o galego da zona». Como trazos particulares dos topónimos vigueses, salienta a manifestación da gheada e o seseo. Ben coñecido é o caso das Cíes, que na súa orixe eran as Sías, mais, por hipercorrección, na documentación histórica apareceu a forma actual, as Cíes. O mesmo aconteceu co Chouzo, que «noutras áreas de Galicia sería O Chouso». Tamén comenta que o sufixo -ouro/a é de noso e aparece en topónimos como Corredoura e Lavadouro, do mesmo xeito que no portugués e «en todo o territorio da antiga diocese de Tui». Verbo dos sufixos, tamén é interesante a solución viguesa da terminación -ola do latín, que, como explica Navaza, «no resto de Galicia dá un resultado -oa (Pereiroa, Figueiroa), mentres que nesta zona dá Pereiró, Figueiró».

Por veces, os nomes dos lugares agochan unha historia singular. Navaza fálanos do caso da Marinasia, nome dun camiño de Beade que tivo a súa orixe nun crime de hai douscentos anos. O investigador revisitou a historiografía relativa á reconquista de Vigo para se decatar de que en 1809 «unha monxa de familia fidalga, María Ignacia Montenegro, fuxira do convento en Tui cando a cidade foi tomada polas tropas napoleónicas e foi asasinada por soldados no camiño: o topónimo lembra o lugar do crime». Pola súa parte, o nome da parroquia de Sárdoma foi, na súa orixe, a denominación que recibiu o río Lagares, cuxo significado orixinal era ‘río grande’.

En definitiva, Vigo é moito máis que a rúa do Príncipe e ten unha fala de seu que, como sinala Costas nos agradecementos do seu libro, «resiste e re-existe», sobre todo, nas «parroquias da ribeira, do val e dos montes». A vitalidade da lingua percíbese tanto na riqueza fraseolóxica como nos nosos trazos dialectais singulares; trazos que permanecen tamén na toponimia e que dan conta da tradición secular do galego en Vigo.

Silvia Trabazos