Xavier Queipo: “Na actualidade existe unha pobreza argumental inmensa”

Xavier Queipo é un escritor excéntrico, entendendo este concepto cun duplo significado: porque se afasta dos xéneros máis comerciais na literatura e porque leva moito tempo fóra da península. Despois dunha vida dedicada á interpretación e á tradución, Queipo xubilouse e embarcouse nalgúns proxectos ilusionantes que se suman á escritura. Recentemente vén de publicar os libros Algoritmos (Galaxia, 2022) e Final Feliz (Xerais, 2022), que coinciden no tempo e nos que propón unha reflexión crítica sobre o mundo que habitamos e sobre o que estamos actuando mal. O autor compostelán escribe regularmente en galego, e da súa extensa produción destacamos o libro de relatos Ártico e outros mares, Extramunde, que mereceu o Premio Xerais de Novela 2011, Os kowa, que se fixo co Premio Blanco Amor no 2016, ou Corazón de manteiga. A esta produción súmanse tamén as súas colaboracións habituais no xornal galego Nós Diario e na revista Luzes.

Falamos con el sobre as súas dúas últimas publicacións, en especial sobre Algoritmos, un libro que nos ten moito que contar do mundo e da deriva cara ao pensamento reduccionista e único.

Coinciden no tempo a publicación de dous libros, Algoritmos e Final Feliz. Como foi a xénese de ambos? Por que saen á luz case xuntos?

Hai que ter en conta que a xénese dun libro non corresponde sempre coa data da súa publicación. Entre a entrega dun libro e a súa publicación poden pasar varios meses, pois hai que axustar os tempos co plan editorial. Noutras palabras, a decisión final depende da editorial e das negociacións que con ela estabeleza o autor, contrato de por medio. Así, os contos que compoñen Final Feliz foron escritos entre 2016 e 2020, entregados na editorial en setembro de 2021 e a súa publicación aconteceu en xaneiro de 2022, logo de corrixir as probas definitivas. O proceso con Algoritmos foi algo máis lento. Xa de entrada son unha serie de anotacións feitas entre 2011 e 2018. Entregueino na editorial en 2019, que foi o ano anterior a que saíra do prelo a miña novela Corazón de Manteiga. Déronse unha serie de circunstancias internas na editorial que non permitiron que o proxecto se retomase até inicios de 2022 e finalmente foi publicado en xullo de 2022. Hai, pois, unha diferenza de seis meses entre a publicación dos dous libros. Desafortunadamente a vida media dun libro como novidade non vai alén de seis meses e, daquela, a distancia entre eles, tendo en conta que saíron publicados en dúas editoriais diferentes, non debería de resultar estraña.

En Algoritmos reivindicas a soidade para escribir, é posible acadar isto no mundo tan ruidoso que habitamos?

Hai dous tipos de soidade, a estrutural ou non desexada, onde un vive nunha burbulla social e non se relaciona (ou se relaciona pouco) cos seus semellantes. Este tipo de comportamento pódese entender coma unha eiva no comportamento social ou como unha opción vital, máis non é o meu caso e de ningún xeito a reivindico como propia. Outro tipo de soidade é a procurada como unha necesidade temporal, descontinua, que ten máis que ver coa necesidade de illamento secuencial que coma unha opción vital. Noutras palabras, o que eu revindico é a necesidade de tranquilidade, de poder illarse temporalmente. Iso  poden ser unhas horas nun tren ou uns minutos nun avión, un alborexar de insomnio ou un par de horas de cando en vez. Eu non teño problemas para escribir nos máis variados lugares, nun café ou nunha biblioteca, na terraza da miña casa ou nun cuarto de hotel. É unha capacidade que se adquire e é independente do ruído ambiental, sexa este físico ou sexa un “ruído” conceptual relacionado co tipo de vida na sociedade actual.

Algoritmos é un conxunto de notas escritas entre 2011 e 2018, por que estes anos? É posible que teña continuación no futuro? Deixas aberta a porta…

Levo un rexistro das miñas lecturas e dos pensamentos/coidas/viaxes/soños/aconteceres desde 1990. Teño, pois, máis dun cento de cadernos de anotacións, que constitúen a materia prima da miña produción literaria. Unha pequena parte desas notas apareceron en 1993 en forma de libro (Diarios dun nómada), mais eu non gustei do resultado nin creo que sexa un bo sistema o de pór a vida privada ao descuberto. Decidín, pois, non reincidir no empeño e ser moito máis selectivo na exhibición propia e superar a idea de diario (un bocado obsoleta). Por eses azares que ten a vida, nos intersticio da escrita formal doutros libros, fun anotando no ordenador unha serie de notas extraídas dos meus cadernos. Non hai un motivo especial (efeméride se así se considera) que indique o inicio en 2011. Coteinos en 2018, pois o ficheiro comezaba ter unhas proporcións que o facía difícil de manexar. E para contestar a segunda parte da súa pregunta, comecei outro que vou nutrindo desde 2018 e que rematará cando a masa crítica de texto acade as proporcións necesarias para presentar un novo volume, o que dependerá tamén da recepción que este Algoritmos teña. Polo de agora, as reaccións, quer directas (a xente que se achega para amosar a súa satisfacción coa lectura) quer nalgunhas publicacións críticas (blogs e publicacións escritas) son positivas o que me anima na continuación destas notas.

Neste libro atopamos películas, cancións, libros, que se engarzan con emocións e nos levan á propia vida. Entendo que a cultura ten para ti un papel primordial, non?

Coido en pensar que a cultura ten un papel indispensábel na vida de calquera cidadán. As marxes do que cadaquén entende por cultura é o que varía. Resúltame difícil imaxinar a miña vida como a dun ‘robinson’ illado da sociedade sen acceso a filmes, música, libros, exposicións, obras de teatro, … Mais se infelizmente isto acontecera, aínda me quedarían os soños, a  observación da realidade, a percepción do que me rodea… como parte da miña cultura.

A día de hoxe estamos ateigados de algoritmos, de combinacións tecnolóxicas que moitas veces nos alteran. Como defender unha lectura en profundidade ante a banalización?

No meu libro Cartas marcadas, infelizmente descatalogado, mais que se pode consultar nas páxinas do Consello da Cultura, refería eu as vantaxes da lectura e da escritura para o desenvolvemento persoal. As vantaxes da lectura son innegábeis, pois reduce o estrés, desenvolve a imaxinación e a creatividade, mellora o nivel de empatía incrementando a intelixencia emocional e ten a vantaxe de mellorar o vocabulario, estimular a apetencia (que non necesariamente o consumo) doutras manifestacións culturais, e, por se fora pouco, entretén.

Cando un é lector habitual, pasados os anos e as experiencias de lectura, resulta doada unha lectura crítica, analítica, que vaia alén da superficialidade. Cando un é escritor (o que adoita precisar o exercicio regular da lectura) esta visión analítica magnificase, pois un está sempre aprendendo dos seus parceiros, sexan eles clásicos ou contemporáneos.

Aínda que non é un diario, o libro conta as túas experiencias, e constrúese como un reflexo das mudanzas sociais e dos debates internos. Interésame moito saber se todo o que escribes se traslada ao libro ou houbo selección.

Sempre que un escribe selecciona, sexa de xeito consciente ou non. É tal a avenida de sensacións e mensaxes que acoden en simultáneo ao noso cerebro, que resulta imposíbel ser realista e recoller na escrita todas e cada unha desas sensacións, ideas e asociacións. As mans non dan, non poden, e a voz tampouco, transmitir todos eses impulsos, relacións e derivacións. Para contestar máis en concreto á súa pregunta si houbo selección. O que nos meus cadernos entre 2011e 2018 pode ir alén das tres mil páxinas, aparece reflectido en algo máis de 160 páxinas neste libro. Hai que dicir, de tódolos xeitos que desas tres mil páxinas saíron tamén outros proxectos literarios, incluídas as varias crónicas de viaxes publicadas na revista Grial, a caracterización de personaxes para un par de novelas (Os Kowa, Corazón de Manteiga), as primeiras ideas para case un cento de textos (incluídos os de 55 e os de Final Feliz, algunha carta (si, aínda escribo cartas) e non poucos poemas (a meirande parte deles non publicados aínda). Para que se entenda, en papel están as ideas. Algunhas delas se seleccionan e cando pasan ao ordenador son elaboradas e modificadas posteriormente.

O mundo tal e como está precisa dunha renovación, que outras formas de vida reivindicas ti?

Se por formas de vida se refire a xeitos de confrontar a vida, iso pertence á esfera do individual e cadaquén ten que facer esa reflexión até atopar o seu propio equilibrio. Se do que se fala é de modificar a dinámica social, está claro que levamos ‘mala vida’, con maltrato ao equilibrio dos ecosistemas, explotación irracional dos recursos non renovábeis, crecemento desordenado das cidades, concentración de capital en minorías plutócratas, … Algunhas desas prácticas non son novas, mais a súa cronicidade e incremento exponencial é o que nos está levando senón a un desastre inminente, si a unha degradación progresiva das condicións de vida das especies, a unha diminución da biodiversidade e, como consecuencia, a un empobrecemento dos mecanismos de resiliencia. A nivel colectivo, pois, temos que reflexionar sobre os límites de crecemento e a dinámica das poboacións e dos ecosistemas. É un tema complexo que varias cimeiras mundiais non foron quen de abordar de xeito racional, mais si, é necesario reflexionar, abandonar esta ‘mala vida’ e mudar a un estilo de vida máis saudábel.

Falas da necesidade de ler de todo, tamén o politicamente incorrecto. Como se defende isto na era do politicamente correcto? Resulta case unha odisea, imaxino.

O politicamente correcto é o ‘mínimo común múltiplo’ ou sexa a laminación das expectativas culturais ao nivel xa non medio senón ‘ao máis baixo nivel’. O establecer coto ás achegas culturais paréceme unha aberración. Do mesmo xeito que non entendo a postura falsamente elitista de alguén que só escoita música clásica e se nega a escoitar jazz, ou música electrónica ou rhythm and blues, non entendo que alguén só lea novelas negras, poesía contemporánea ou aforismos ingleses (por certo, un somnífero dos mellores). Na variedade está a expansión das propias fronteiras da percepción e, porén, a liberdade. Ser libre ou intentalo é sempre unha odisea, pregúntello a Ulises e escoite os traballos que tivo que pasar, desde os abismos de Escila e Caribdis aducido polos cantos das sereas até o confronto con Polifemo ou o feitizo de Circe. E todo para chegar a Ítaca, entendida como lugar descanso e de conforto.

Alertas da redución das mensaxes polas redes sociais, o que ti chamas “contido de t-shirt”, é dicir o que colle nunha camiseta. Que queda da literatura neste contexto?

O concepto de t-shirt policy/política de camisola escoiteillo por primeira vez ao artista plástico Cé Tomé. A idea é que existe unha pobreza argumental inmensa e que nas súas reivindicacións os partidos e as asociacións políticas non van alén da consigna. Se un raña un pouco nos programas non atopa substancia nin argumentos. Os voceiros non adoitan ter formación alén diso, das consignas que se poden escribir nunha camisola. Nas redes sociais máis en uso non hai lugar nin para a discusión nin para os argumentos e non deixan de ser xeitos de expresar ideas simples cando non mensaxes de odio.

Xogas coa linguaxe, mesturas citas de libros en varias linguas, inventas vocábulos.. Seguramente o teu oficio de tradutor tivo moito que ver nisto, non? De que forma xorde isto? Coma un xogo ou coma algo máis buscado?

Un escritor é un artista que ten como ferramenta a lingua. Mais nada impide que poida utilizar no seu arte varias linguas mesturadas ou que experimente con asociacións de signos que non teñen lugar nun dicionario. Esta tendencia é algo que forma parte do meu estilo, pois durante moitos anos, case dende que teño uso de razón a miña foi unha realidade plurilingüe. A emigración e o traballo nun organismo internacional non fixo senón exacerbar esa tendencia. Nese contexto un está sempre traducindo, intentando expresar mensaxes noutros sistemas de signos. Para responder de xeito conciso á súa pregunta diría que xorde de xeito natural e non é algo buscado.

Ao longo do libro citas a obra de autores que che gustan, aínda que dis que foxes de ser seareiro. Supoño que non che gusta o ‘seguidismo’, e que buscas máis ben autores e autoras que che ofrezan unha opinión critica, é así?

Non son seareiro, pois detesto o culto á personalidade. Todos temos luces e sombras nos nosos comportamentos e, por extensión, na nosa actividade artística. Consonte van pasando os anos quen le, ou ben se acomoda na lectura daqueles autor@s e/ou estilos que un día lle gustaron ou ben sae dese espazo de confort e procura novas experiencias. Iso non significa que, de a tanto, un non poida regresar a autores clásicos ou queridos aínda que non sexan canónicos. O canon é algo que se estabelece para facilitar o traballo dos profesores e para orientar os lectores que comezan a súa andaina, mais cadaquén ten posibilidade de estabelecer o seu propio e para iso é preciso estar na procura permanente. Ende máis, o labor do escritor como artista é procurar o camiño non explorado. O que non intenta o desenvolvemento de formas e ideas, a investigación de novos significantes ou aquel que non espreme a sintaxe, é un copista por non dicir un amanuense.

Na obra atopamos referencias a sentimentos como a nostalxia. E dis que para os que temos como patria a infancia, a nostalxia é unha enfermidade. Lémbrame isto un pouco ao que dicía Matute de que a infancia dura toda a vida. Acrecéntase esta nostalxia cando se está tanto tempo fóra da casa e coas viaxes?

Para algúns –felizmente- a nenez foi un territorio de felicidade. Dalgún xeito ese foi o meu caso e reencontrala de cando en vez non é ma experiencia vital. Eu digo no texto que “para os que temos como patria a infancia, a nostalxia é pois unha enfermidade que, como a malaria, está sempre presente e se manifesta por crises agudas.” Cando se está moito tempo fóra do lar ou dos varios lares, un sente que vive nunha especie de burbulla que se despraza nun universo de escuma, de xeito que desaparecen os referentes culturais e o espazo vital se sitúa no tránsito non na permanencia. Noutras palabras, a nostalxia actúa como un lóstrego, algo que nos devolve a conciencia de quen somos e de onde somos.

Hai moitas persoas que escriben notas e diarios. Aínda que ti renuncias a este xénero, de que forma rexistras o que vives? Como é o proceso?

Móvome, ou así o entendo,  cunha certa soltura nun territorio ambiguo entre xéneros literarios. Escribo notas de xeito continuo, datándoas en tempo e lugar o que me axuda a relacionalas cunha paisaxe ou cunha contorna. Rexistro ideas e as sensacións en cadernos de peto e despois paso esas notas (ou non) ao ordenador portátil.

Os diarios que reflicten o que almorcei ou se durmín ben ou mal, se o neno trousou ou lle saíu unha manchiña nun pe, quen me chamou por teléfono a unha hora inesperada e o que falamos, se chove ou vai calor, non me parecen de interese nin tan sequera para a persoa que os está escribindo.

Agora mesmo segues nunha vida movida, segundo teño entendido. A que te dedicas na actualidade?

A xubilación ben pode ser un período de goce activo, ou así eu o entendo. O caso é non tanto ‘o non parar’ polo puro pracer do movemento e a ocupación, como levar adiante proxectos vitais que me resultan agradábeis.

En setembro de 2021 xubileime do meu traballo de experto científico sénior na Comisión Europea, que ocupaba unha boa parte do meu tempo. Así e todo, pedíronme que ficara como ‘active sénior’ (unha especie de emérito, malia que o adxectivo teña ma reputación por asociarse a un monarca deplorábel) e así continúo asesorando aos meus ex-colegas e teño contrato até xuño de 2023.

Co meu parceiro de vida Cé Tomé emprendemos agora unha aventura coa creación dun espazo cultural en Vigo, Rio Lagares, que ten como vocación ser punto de encontro entre disciplinas artísticas. Para levalo adiante, nunha filosofía de economía circular, desenvolveremos unha actividade económica con tenda de música, especializada en vinilos (jazz, electrónica, clásica, …), unha libraría de segunda man de literatura plurilingüe (galego, castelán, inglés, francés, portugués,…), libros de arte e ilustrados, e outras seccións de venda de camisetas e obxectos singulares que permita a realización de actividades culturais (exposicións, performances, presentacións de libros e discos, pequenos concertos).

Estas dúas actividades consumen unha parte moi importante do meu tempo. Mais tamén sigo escribindo cada día, quer columnas de opinión (todos os venres no diario Nós) como unha sección de literatura na revista Luzes e, por descontado, estou empeñado en varios proxectos literarios e de banda deseñada que sairán á luz nos próximos meses.

Tensi Gesteira (@lecturafilia)
Redactora

Esta sección é posible grazas ao patrocinio de Deleite.